Từ khi con người phát minh ra lửa, người ta đã biết lợi dụng nó để phục vụ lợi ích cuộc sống của chính mình như đun nấu, đốt nương làm rẫy... và có thể con người xem đó là kỳ tích trong quá trình lịch sử tiến hóa loài người. Tuy nhiên, lửa cũng gây không ít tai họa cho cuộc sống con người. Trong 4 nguy cơ đe dọa đến cuộc sống của dân lành mà ông cha ta đã đúc kết "Thủy, Hỏa, Đạo, Tặc" thì "Bà Hỏa" đi đến đâu sẽ xóa sạch, biến mọi thứ thành tro bụi đến đó, kể cả đe dọa đến tính mạng của con người.
Lửa rừng (wildfire) là một nhân tố sinh thái, trong điều kiện tự nhiên lửa rừng chỉ xuất hiện khi có sấm sét, động đất, núi lửa... và qua những biến cố đó lửa có thể thiêu trụi hàng trăm, thậm chí hàng chục ngàn hécta rừng. Sau khi lửa tắt, qua một thời gian nhất định ở những vùng bị cháy bắt đầu hình thành nên một lớp thảm thực vật khác so với thảm thực vật ban đầu, đây được gọi là diễn thế rừng tự nhiên. Như vậy lửa rừng cũng là yếu tố tạo ra sự đa dạng của thảm thực vật. Ngày nay, khi sự bùng nổ gia tăng về dân số, nhu cầu về lương thực và các sản phẩm từ rừng ngày càng cao nên con người bằng mọi cách chặt phá, khai thác rừng bừa bãi. Thế giới đã cảnh tỉnh việc mất rừng sẽ gây ra nhiều thảm họa như lũ lụt, hạn hán, ô nhiễm, biến đổi khí hậu...
Mất rừng có nhiều nguyên nhân, một trong những nguyên nhân đó là cháy rừng. Cháy rừng là một hiện tượng phổ biến và thường xuyên ở nước ta cũng như nhiều nước trên thế giới. Hàng năm cả nước xảy ra từ hàng chục đến hàng trăm vụ cháy rừng, gây thiệt hại hàng ngàn hécta rừng. Một số vụ cháy điển hình như vụ cháy rừng ở U Minh kéo dài từ ngày 7-12/4//2002 đã thiêu trụi trên gần 4.000ha rừng tràm nguyên sinh. Vụ cháy mới đây nhất vào ngày 8/2/2010 ở Sa Pa, Lào Cai đã thiêu trụi gần 800ha rừng tự nhiên của Khu bảo tồn thiên nhiên Hoàng Liên. Tỉnh Nghệ An trước đây vào mùa nắng nóng có thể thấy lửa rừng xuất hiện liên tục từ ngày này sang ngày khác. Số liệu thống kê các vụ cháy rừng ở Nghệ An cho thấy năm 1998, toàn tỉnh có 105 vụ cháy rừng với diện tích thiệt hại 564ha và 7 tháng đầu năm 2010, toàn tỉnh đã xảy ra 33 vụ cháy với diện tích rừng bị cháy trên 150ha, trong đó hơn 62ha rừng thông. Thực tế cho thấy vào những năm thời tiết khắc nghiệt, nắng nóng, khô hạn kéo dài thì diễn biến của cháy rừng phức tạp, nguy cơ cháy lớn rất hay xảy ra.
Nước ta nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, thường chia ra 2 mùa rõ rệt, mùa khô từ tháng 11 năm trước đến tháng 4 năm sau. Mùa mưa từ tháng 4 đến tháng 10 hàng năm. Vì vậy, mùa cháy rừng ở nước ta thường diễn ra trong 6 tháng của mùa khô, từ tháng 11 năm trước đến tháng 4 năm sau, cao điểm mùa cháy của cả nước diễn ra từ tháng 1 đến tháng 4 hàng năm. Tỉnh Nghệ An ngoài chịu ảnh hưởng chung của khí hậu cả nước còn có sự khác biệt, do đó diễn biến cháy rừng cũng rất khác so với các địa phương khác trong nước. Mùa cháy rừng ở Nghệ An thường kéo dài trong 10 tháng, bắt đầu từ tháng 11 năm trước đến tháng 8 năm sau (chỉ trừ có tháng 9, tháng 10). Sở dĩ Nghệ An có mùa cháy rừng kéo dài hơn so với cả nước là vì tỉnh Nghệ An có vị trí địa lý và địa hình đặc biệt. Nghệ An có khí hậu biến đổi và phân hóa rõ rệt, vừa phân theo vĩ độ, vừa phân theo vành đai cao. Nghệ An chịu ảnh hưởng của 3 loại gió mùa chính đó là gió mùa Đông Bắc, gió mùa Đông Nam và gió mùa Tây Nam (gió phơn, gió Lào).
Vào mùa gió mùa Đông Bắc khô hanh, ở các huyện miền núi cao của tỉnh như Kỳ Sơn, Tương Dương, Con Cuông, Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Tân Kỳ và Nghĩa Đàn thường hay xảy ra cháy rừng, các tháng cao điểm của mùa cháy từ tháng 1 đến tháng 4, đây là sự khác biệt so với các huyện vùng đồng bằng, trung du núi thấp của tỉnh, do tác động của thời tiết và địa hình nên càng lên cao mưa phùn càng ít, độ ẩm không khi rất thấp, nguy cơ cháy rừng rất cao. Đến khi có gió mùa Đông Nam và gió Tây Nam thì mùa cháy ở các huyện miền núi cao còn kéo dài sang tháng 5 và tháng 6, trùng vào mùa đốt nương, làm rẫy của đồng bào dân tộc thiểu số. Các tháng còn lại ít xảy ra cháy rừng hơn. Ngược lại, khi có gió mùa Đông Bắc ở các huyện vùng đồng bằng, trung du núi thấp như Anh Sơn, Thanh Chương, Đô Lương, Nam Đàn, Yên Thành, Nghi Lộc, Diễn Châu và Quỳnh Lưu ít xảy ra cháy rừng hơn, nếu có cháy thì chỉ tập trung vào các tháng 11, 12 khi thời tiết còn nắng nóng, quang mây, khô hanh, chưa có hoặc ít khi có mưa phùn. Bắt đầu từ tháng 1 đến tháng 4 ít xảy ra cháy rừng ở các huyện này. Nguyên nhân, là do dãy Trường Sơn cao và kéo dài đến tận các huyện ven biển nên bao nhiêu hơi nước từ lục địa bị chặn lại gây ra tình trạng mưa phùn, ẩm ướt kéo dài. Tuy lượng mưa rất nhỏ (dưới 5mm), nhưng do mưa kéo dài nhiều ngày, trời nhiều mây, âm u, nhiệt độ thấp làm cho độ ẩm không khí, độ ẩm của đất và vật liệu cháy ở rừng cao nên khó bắt lửa. Tuy nhiên, khi mà cả nước bước vào mùa mưa (từ tháng 4 đến tháng 10) thì Nghệ An lại trải qua 4 đến 5 tháng cao điểm của mùa cháy. Khi có gió Tây Nam khô nóng thổi với cường độ mạnh từ tháng 4 đến tháng 8. Nhiệt độ ngoài trời có thể lên tới 45 - 460C, độ ẩm không khí luôn dưới 30% làm cho độ ẩm của thảm thực vật dưới tán rừng, của cành khô, lá rụng khô nỏ, rất dễ bắt lửa và gây ra cháy lớn. Các khu rừng thông, keo, tre nứa... ở các huyện đồng bằng, trung du núi thấp thường hay xảy ra cháy.
Như vậy, có thể thấy Nghệ An là một trong những tỉnh có mùa cháy rừng kéo dài và cực kỳ nguy hiểm. Vì vậy việc sống chung với hạn hán khắc nghiệt và sự đe dọa từ cháy rừng sẽ diễn ra thường xuyên, phức tạp hơn. Quan trọng là làm sao tìm ra được giải pháp tối ưu để chống chọi với điều kiện nắng nóng, khô hạn kéo dài nhằm hạn chế các vụ cháy rừng, giảm đến mức thấp nhất thiệt hại do cháy rừng gây ra. Đây là bài toán khó đặt ra cho các ngành, các cấp chính quyền. Một trong những giải pháp quan trọng luôn đặt lên hàng đầu là công tác phòng cháy rừng là "Phòng là chính, chữa cháy rừng là giải pháp tình thế". Nghệ An là một trong những tỉnh có diện tích rừng lớn nhất cả nước bao gồm cả rừng sản xuất, rừng phòng hộ và rừng đặc dụng. Thảm thực vật rừng của Nghệ An cũng rất đa dạng, phong phú, đây cũng chính là nguồn vật liệu cháy dồi dào, tiềm ẩn nguy cơ cháy rừng lớn.
Để đề phòng cháy rừng, chính quyền các cấp, các ngành và các chủ rừng đã đề ra nhiều biện pháp như tuyền truyền giáo dục, xây dựng các công trình phòng cháy (đường băng cản lửa, biển cấm lửa, hồ đập dự trữ nước), xác định vùng trọng điểm cháy, dự báo và cảnh báo cháy rừng... tuy nhiên, hiện nay trong thực tế công tác phòng cháy rừng vẫn còn nhiều bất cập, hạn chế, tiến tới cần khắc phục đó là việc xác định vùng rừng trọng điểm và biện pháp giảm vật liệu cháy; Công tác dự báo và cảnh báo cháy rừng; Công tác tổ chức lực lượng phòng cháy, chữa cháy rừng. Hầu như các đơn vị trong tỉnh khi lên phương án phòng cháy, chữa cháy rừng đều xác định được vùng trọng điểm cháy nhưng giải pháp đưa ra chủ yếu là biện pháp hành chính, nhiều khi chỉ là hình thức. Trong khi đó chưa quan tâm đến nguồn vật liệu cháy đó là loại gì và cách giải quyết ra sao. Trong đó có thể thấy mối nguy hiểm của cháy rừng là rừng trồng, đặc biệt là rừng thông. Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy, có nhiều chủ rừng (công ty lâm nghiệp, ban quản lý rừng phòng hộ), trước khi bước vào mùa cháy đã cho tiến hành phát quang, xử lý thực bì nên đã hạn chế rất lớn sự lây lan của lửa rừng. Do khi ngọn lửa bắt đầu cháy và lan tràn trên bề mặt đất, tại những vùng có ít nguồn vật liệu cháy dưới tán rừng thì lửa dễ tắt và ngọn lửa bùng lên tán cây cũng rất hạn chế, do không còn dây leo, bụi rậm làm cầu nối giữa tán cây và mặt đất. Hơn nữa khi dám cháy mới xuất hiện, phát hiện kịp thời, chỉ cần một nhóm 5 - 10 người cũng dễ dàng khống chế dập tắt khi ngọn lửa còn thấp, nhỏ. Việc thực bì được phát quang, xử lý nên khi thao tác chữa cháy nhanh, gọn và dụng cụ không bị vướng víu. Thực tế cho thấy các vụ cháy lớn ở Nghệ An trong thời gian qua thường xảy ra ở những khu rừng có nguồn vật liệu cháy dưới tán rừng rất dày, cây bụi, dây leo, cành khô, lá rơi rụng nhiều không được xử lý. Vì vậy, thay cho việc chữa cháy rừng tốn nhiều công sức, tiền của thì hàng năm Nhà nước, các chủ rừng cần dành một phần kinh phí đầu tư cho việc phát dọn, xử lý thực bì trước mùa cháy là biện pháp rất cần thiết. Mùa cháy ở Nghệ An được xác định diễn ra trong 10 tháng, trong đó các huyện miền núi cao có các tháng cao điểm từ tháng 1 đến tháng 6. Còn ở các huyện miền đồng bằng, trung du núi thấp, các tháng cao điểm thường từ tháng 4 đến tháng 8. Tuy nhiên đối với công tác phòng cháy rừng thì việc dự báo ngắn hạn và cảnh báo cháy rừng cần được tiến hành thường xuyên. Công tác dự báo vùng miền đã có cơ quan thường trực phòng cháy, chữa cháy rừng Trung ương (Cục Kiểm lâm), nhưng qua theo dõi hàng năm có thể thấy công tác dự báo, cảnh báo cháy rừng của các cơ quan Trung ương thường quan tâm đến mùa khô chung của cả nước. Khi mà Bắc Bộ, Tây Nguyên và Nam Bộ có nắng nóng khô hạn kéo dài thì được Đài Truyền hình và Đài Tiếng nói Việt Nam dự báo, cảnh báo liên tục, trong đó có cả khu vực Nghệ An. Tuy nhiên, khi cả Miền Bắc và Miền Nam bước vào mùa mưa thì việc dự báo, cảnh báo cháy rừng cho các tỉnh Miền Trung, nhất là Bắc Trung Bộ còn rất ít. Nơi mà mùa cháy đang cao điểm nhất trong năm, khi gió Tây Nam khốc liệt thổi với cường độ cấp 3, cấp 4 liên tục từ hàng tuần đến hàng tháng mà không có cảnh báo, nhắc nhở đề phòng cháy rừng thì sẽ gây tâm lý chủ quan, lơ là của các cấp chính quyền, chủ rừng và nhân dân. Tỉnh Nghệ An như trên đã đề cập là tỉnh có điều kiện khí hậu rất phức tạp, nằm vào vùng lõi, rốn của gió mùa Tây Nam nên cần phải duy trì thường xuyên, liên tục việc dự báo, cảnh báo cháy rừng. Trước đây Đài Phát thanh và Truyền hình Nghệ An thường xuyên có các bản tin dự báo, cảnh báo cháy rừng để chính quyền địa phương, các chủ rừng và nhân dân chủ động nâng cao tinh thần cảnh giác thực hiện các biện pháp đề phòng cháy rừng, nhưng vài năm trở lại đây, không còn thấy dự báo, cảnh báo cháy rừng nữa. Do điều kiện thời tiết khí hậu ở Nghệ An quá khắc nghiệt, diện tích rừng lớn và đa dạng các loại hình rừng, cháy rừng luôn đe dọa ở mức cao, thiết nghĩ các ngành chức năng liên quan ở Nghệ An cần tiếp tục củng cố, nâng cấp về công tác dự báo cháy rừng riêng của tỉnh và thường xuyên cảnh báo cháy rừng trên các phương tiện thông tin đại chúng. Chúng ta đều biết trách nhiệm phòng cháy, chữa cháy rừng là của toàn dân, trong đó chính quyền các cấp phải chịu trách nhiệm thực hiện các biện pháp phòng cháy, chữa cháy rừng trước tiên. Trong các phương án phòng cháy, chữa cháy rừng của các ngành, các cấp, chủ rừng luôn đề cao phương châm "4 tại chỗ" đó là chỉ huy tại chỗ, lực lượng tại chỗ, phương tiện tại chỗ và hậu cần tại chỗ. Đối với các vụ cháy lớn ở Nghệ An, phần lớn chỉ có lực lượng quân đội mới chữa cháy hiệu quả. Các thành phần khác thì chỉ hỗ trợ thêm. Sở dĩ họ chữa cháy tốt vì lực lượng này được đào tạo chính quy, được tập dượt, rèn luyện bài bản, có sức khỏe, có chỉ huy, mệnh lệnh tốt. Còn lại lực lượng tại chỗ ít được huấn luyện, nhất là đối với người dân. Nhiều vụ cháy huy động đến hàng trăm người nhưng rất lúng túng, họ không được trang bị về kỹ năng, kỹ thuật chữa cháy rừng và cũng không biết cách xử lý đối với những tình huống cụ thể, do đó nhiều vụ cháy đáng lẽ ra có thể được khống chế, cứu chữa kịp thời khi quy mô đám cháy còn nhỏ nhưng lại để cho lửa rừng lây lan gây ra cháy lớn. Còn lực lượng chuyên trách chữa cháy rừng thì quá mỏng, khả năng tiếp cận còn rất còn nhiều hạn chế. Do vậy, muốn vận dụng tốt phương châm 4 tại chỗ, thì người dân phải được trang bị kiến thức về phòng cháy, chữa cháy rừng, nhất là lực lượng tại các địa phương, trong đó cần quan tâm đến lực lượng dân quân tự vệ, trung đội mạnh. Cần ưu tiên hướng dẫn, tập huấn, huấn luyện kỹ thuật chỉ huy và kỹ thuật chữa cháy rừng thành thạo cho các đối tượng này để khi cháy rừng xảy ra, họ trở thành lực lượng nòng cốt tại chỗ, trực tiếp cứu chữa cháy rừng có hiệu quả.. Bên cạnh đó cũng cần trang bị thêm dụng cụ chữa cháy rừng thủ công cho họ để ứng cứu kịp thời khi có cháy rừng xảy ra, hạn chế đến mức thấp nhất thiệt hại do cháy rừng gây ra.
PHAN QUANG TIẾN