Tháng 01/1989, khu bãi bồi ở phía nam cửa sông Hồng thuộc huyện Xuân Thủy (tỉnh Hà Nam Ninh) được UNESCO công nhận chính thức gia nhập công ước Ramsar (Công ước bảo tồn những vùng đất ngập nước có tầm quan trọng quốc tế đặc biệt như là nơi cư trú của những loài chim nước Ramsar, Iran,1971). Đây là Khu Ramsar thứ 50 của thế giới, đầu tiên của khu vực Đông Nam á và duy nhất của Việt Nam suốt 16 năm (đến năm 2005, Việt Nam mới có Khu Ramsar thứ 2 là khu Bàu Sấu của Vườn quốc gia Cát Tiên). Để quản lý tốt Khu Ramsar Xuân Thủy, năm 1992 UBND huyện Xuân Thủy đã thành lập Trung tâm tài nguyên môi trường. Đây là một đơn vị sự nghiệp có quy mô biên chế nhỏ và năng lực hạn chế. Chính vì thế Trung tâm không có tiềm lực tài chính và không đủ năng lực pháp lý để quản lý hiệu quả Khu Ramsar Xuân Thủy. Mặt khác mô hình Trung tâm tài nguyên môi trường không nằm trong hệ thống quản lý bảo tồn thiên nhiên của quốc gia, nên không có cơ chế chính sách thích hợp để bảo tồn và phát triển bền vững tài nguyên môi trường ở khu vực. Năm 1993, ngành Lâm nghiệp đã đề xuất xây dựng Khu Ramsar Xuân Thủy trở thành Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy, thuộc hệ thống các Vườn quốc gia và Khu bảo tồn thiên nhiên Việt Nam. Ngày 19/1/1995, Bộ Lâm nghiệp đã quyết định phê duyệt luận chứng kinh tế kỹ thuật Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy. Từ đó, trở đi Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy chính thức được thành lập, Khu bảo tồn trực thuộc Chi cục Kiểm lâm Nam Hà (nay là tỉnh Nam Định). Ngày 02/01/2003, Thủ tướng Chính phủ đã ký quyết định chuyển hạng Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy thành Vườn quốc gia Xuân Thủy. Tháng 10/2004, UNESCO công nhận Khu dự trữ sinh quyển thế giới liên tỉnh đồng bằng ven biển châu thổ sông Hồng (đây là khu thứ 3, sau Cần Giờ và Cát Tiên). Trong đó, Vườn quốc gia Xuân Thủy là vùng lõi có tầm quan trọng đặc biệt của Khu dự trữ sinh quyển thế giới này.
Ngay từ ngày bắt đầu tham gia các Công ước quốc tế Ramsar, cộng đồng quốc tế đã có sự quan tâm đặc biệt nhằm trợ giúp cho sự nghiệp bảo tồn và phát triển tài nguyên môi trường ở khu vực. Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ Khu Ramsar Xuân Thủy đã nhận được sự quan tâm của nhiều tổ chức quốc tế, các dự án cụ thể: Năm 1989, IUCN đã tài trợ các phương tiện giúp cho Ban quản lý Khu Ramsar hoạt động để bảo tồn chim và rừng ngập mặn. Năm 1996, Đại sứ Đan mạch tài trợ cho Birdlife international Việt Nam cùng Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy thực hiện dự án khảo sát đánh giá tiềm năng các vùng đất ngập nước ven biển ở khu vực. Năm 1998 -1999, Đại sứ Hà Lan đã tài trợ cho Ban quản lý Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy dự án tăng cường năng lực cho Khu Ramsar Xuân Thủy. Dự án đã triển khai nhiều hoạt động nhằm tăng cường năng lực cho đội ngũ cán bộ của Khu bảo tồn và địa phương. Nhiều hoạt động phát triển cộng đồng cũng đã được dự án tổ chức thực hiện như: Tập huấn kỹ thuật cho hàng trăm hộ dân, xây dựng quỹ tín dụng môi trường cho Hội phụ nữ hai xã Giao Thiện và Giao Lạc (10.000USD) giúp cho chị em có vốn để sản xuất kinh doanh hiệu quả tại chỗ nhằm từng bước giảm sức ép khai thác tài nguyên môi trường ở vùng lõi của khu bảo tồn. Năm 2004, Tổ chức phát triển của Hà Lan (SNV) tài trợ dự án Du lịch sinh thái trên cơ sở cộng đồng. Dự án đã tập huấn cho cộng đồng địa phương về khái niệm và những kỹ năng phát triển mô hình du lịch sinh thái dựa vào cộng đồng ở Vườn quốc gia Xuân Thủy. Dự án cũng tổ chức nghiên cứu triển khai Tour thí điểm. Phát triển các sản phẩm du lịch từ cộng đồng địa phương. Tổ chức cho đội ngũ cán bộ và đại diện cộng đồng tham quan học tập mô hình du lịch cộng đồng ở Bản Sín Chải (Sa Pa - Lào Cai). Năm 1995-1997, hợp tác với Trung tâm nghiên cứu tài nguyên môi nguyên và môi trường (CRES) và Hội bảo tồn chim Nhật Bản thực hiện Dự án nghiên cứu chim di cư thông qua hoạt động đóng vòng chim hàng năm. Dự án đã xác định được khá nhiều loài chim di cư từ Nhật Bản đến Xuân Thủy hàng năm vào mùa di trú. Năm 1996, Hợp tác với Tổ chức bảo tồn chim quốc tế (Birdlife international Việt Nam) thực hiện dự án do Đan Mạch tài trợ: Khảo sát đánh giá tiềm năng các vùng chim quan trọng ở ven biển đồng bằng châu thổ sông Hồng. Khu bảo tồn thiên nhiên đất ngập nước Xuân Thủy được xếp hạng đặc biệt vì có các chỉ số bảo tồn cao nhất khu vực. Năm 1998 - 2000, Hợp tác với Đại học quốc gia Hà Nội, 2 Trường Đại học của Hà Lan và các Trung tâm nghiên cứu sinh thái của Việt Nam thực hiện Dự án khảo sát đánh giá điều kiện tự nhiên và dân sinh kinh tế của vùng cửa sông Hồng. Dự án đã tạo nên bộ dữ liệu khoa học khá cơ bản của khu vực. Năm 1999-2000, Cùng với Hội Nông dân huyện Giao Thủy thực hiện dự án Nâng cao nhận thức và hỗ trợ cộng đồng địa phương để góp phần bảo tồn tài nguyên môi trường ở Khu Ramsar Xuân Thủy. Dự án do Chương trình tài trợ các dự án nhỏ (GEF/SGP) thuộc Quỹ môi trường (UNDP) tài trợ. Dự án đã triển khai nhiều hoạt động nâng cao nhận thức và hỗ trợ Hội nông dân các xã thuộc vùng đệm của Khu Ramsar. Quỹ tín dụng môi trường cũng đã được vận dụng để tạo dựng sinh kế thân thiện với môi trường Khu Ramsar Xuân Thủy cho cộng đồng địa phương. Năm 2001, Hợp tác với Hội Sinh học Việt Nam thực hiện Dự án Tổ chức chiến dịch truyền thông hưởng ứng kỷ niệm ngày Lâm nghiệp Việt Nam (28/11); Dự án do GEF/SGP của UNDP ở Việt Nam tài trợ. Năm 2002, Hợp tác với Birdlife Việt Nam để triển khai Dự án giám sát sinh thái do Quỹ bảo tồn thiên nhiên Nhật Bản tài trợ. Dự án đã tập huấn cho các cán bộ kỹ thuật công nghệ và triển khai hoạt động giám sát sinh thái ở Khu vực bảo tồn chim nước. Năm 2002-2003, Hợp tác với Trung tâm giáo dục thiên nhiên (ENV) thực hiện Dự án giáo dục môi trường cho các Trường trung học cơ sở thuộc vùng đệm Vườn quốc gia Xuân Thủy do Đại sứ Anh tài trợ. Dự án đã đào tạo kỹ năng cơ bản về giáo dục môi trường cho đội ngũ giáo viên trung học cơ sở ở các xã vùng đệm (tập huấn 01 tháng ở Vườn quốc gia Cúc Phương). Biên soạn giáo trình ngoại khóa và tổ chức các hoạt động cho câu lạc bộ bảo tồn thiên nhiên ở một số trường trung học cơ sở. Năm 2003-2004, Hợp tác với Birdlife international Việt Nam thực hiện Dự án bảo tồn vùng chim quan trọng Cồn Lu. Dự án do Quỹ bảo tồn thiên nhiên Nhật Bản tài trợ. Dự án đã xây dựng câu lạc bộ bảo tồn vùng chim quan trọng Cồn Lu gồm trên 30 hội viên. Tổ chức cho các hội viên học tập tuyên truyền bảo vệ tài nguyên môi trường và thực thi các hoạt động quan trắc bảo vệ đàn chim di cư ở khu vực. Năm 2004-2005, Hợp tác với Liên minh sinh vật biển quốc tế (IMA) để triển khai Dự án quản lý sử dụng bền vững nguồn lợi thủy sản ở khu Ramsar. Dự án đã trải qua các bước thực thi bài bản như đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia (PRA) và điều tra đánh giá nguồn lợi thủy sản. Sau đó đơn vị đã cùng với IMA và cộng đồng địa phương các xã vùng đệm khu vực vây vạng triển khai các hoạt động nhằm xây dựng quy chế cộng đồng quản lý sử dụng khôn khéo nguồn lợi thủy sản ở khu vực với mục tiêu đáp ứng lợi ích trước mắt của cộng đồng địa phương, đồng thời thỏa mãn lợi ích lâu dài của quốc gia và quốc tế. Đến nay đề án thí điểm về khai thác nguồn lợi ngao giống ở vùng lõi của Vườn quốc gia Xuân Thủy đã được UBND tỉnh Nam Định phê duyệt tạo cơ sở pháp lý quan trọng để Vườn quốc gia Xuân Thủy hợp tác với địa phương triển khai cơ chế đồng quản lý sử dụng khôn khéo và bền vững nguồn lợi thủy sản ở vùng lõi. Năm 2005, Hợp tác với văn phòng dự án VN-ICZM (Quản lý tổng hợp dải ven bờ tỉnh Nam định) để thực hiện Chương trình hợp tác vùng bờ (CCP) do Hà Lan tài trợ. Dự án đã tiến hành lập kế hoạch quản lý theo các tiêu chí quốc tế và đào tạo 2 cán bộ sử dụng công nghệ GIS trong quản lý tài nguyên môi trường ở khu vực. Năm 2006-2007, Hợp tác với Trung tâm bảo tồn biển và phát triển cộng đồng (MCD) để thực hiện dự án du lịch sinh thái cho cộng đồng dân vùng đệm của Vườn quốc gia Xuân Thủy. Dự án do EC tài trợ. Mô hình cộng đồng tham gia du lịch sinh thái ở Khu Ramsar đã và đang từng bước được hình thành và hứa hẹn nhiều tiềm năng phát triển to lớn trong tương lai của mô hình phát triển sinh kế bền vững này. Năm 2006-2007, Đại sứ Hoa Kỳ tài trợ một dự án nhỏ để duy trì và phát triển câu lạc bộ bảo tồn chim khu vực Cồn Lu thuộc vùng lõi của Vườn quốc gia Xuân Thủy...
Từ những năm 90, Vườn quốc gia Xuân Thủy đã chủ động xây dựng kế hoạch đào tạo bồi dưỡng đội ngũ cán bộ công chức. Đơn vị đã xác định đây là một trong những nhiệm vụ then chốt. Để thực hiện tốt chức năng nhiệm vụ của một đơn vị sự nghiệp khoa học thì công tác đào tạo bồi dưỡng đội ngũ cán bộ, giúp cho họ có đủ tri thức và kinh nghiệm hoàn thành nhiệm vụ là hết sức sức cần thiết. Các hoạt động đào tạo, bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ cũng có được sự hỗ trợ bởi các nguồn lực cả trong nước và quốc tế, đã được thực hiện cụ thể là: đào tạo, tập huấn chuyên môn quốc tế (đi nước ngoài) 7 lượt người; đào tạo tập huấn nghiệp vụ trong nước trên 40 lượt người; đào tạo cán bộ từ trình độ Trung cấp lên trình độ đại học (01 người). Về bảo tồn thiên nhiên 7 lượt người; về du lịch sinh thái 7 lượt người; Về pháp lý bảo vệ môi trường 4 lượt người; về công nghệ GIS 2 lượt người; về kỹ năng đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia (PRA) 7 lượt người; về ngoại ngữ 9 lượt người; phương pháp khung lôgic và quản lý dự án 3 lượt người. Về lượng giá kinh tế các hệ sinh thái 2 lượt người. Ngoài ra đơn vị còn khuyến khích và yêu cầu đội ngũ cán bộ tăng cường việc tự học, tự đào tạo thường xuyên cập nhật những kiến thức mới, để có thể hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao. Đơn vị cũng đã tham gia nhiều hội thảo về chuyên môn ở trong nước và quốc tế và đã có những đóng góp khá thiết thực đối với sự nghiệp bảo tồn thiên nhiên của quốc gia. Khi Vườn quốc gia đồng thời là Khu bảo tồn thiên nhiên quốc tế, công tác tuyên truyền giáo dục môi trường cho cộng đồng được nhiều đối tác quan tâm. Bởi vậy thông tin đến với các đối tượng khá rộng rãi, đã góp phần tạo nên sự hậu thuẫn rất tích cực từ công luận; áp lực về việc tồn tại hay không tồn tại của khu bảo tồn là điều không cần bàn cãi. Tương tự như vậy nhiệm vụ bảo vệ tài nguyên rừng và chim nước cũng được quán triệt sâu sắc đến các cộng đồng và việc hợp tác quản lý bảo vệ với các đối tượng sẽ đạt được kết quả khả quan. Khả năng tiếp cận các công nghệ quản lý bảo tồn thiên nhiên tiên tiến nhanh chóng được cập nhật, bởi có sự hỗ trợ của các kênh thông tin từ các tổ chức quốc tế về bảo tồn thiên nhiên thường xuyên nối trực tuyến với Khu Ramsar Xuân Thủy. Việc phát triển mô hình du lịch sinh thái và hợp tác thực hiện các hoạt động nghiên cứu khoa học được đẩy mạnh và có nhiều cơ hội thành công. Du lịch sinh thái xem chim đang là mô hình thu hút rất nhiều khách quốc tế, đặc biệt là lợi thế rất lớn đối với các Khu Ramsar như Xuân Thủy. Tương tự như vậy, hoạt động nghiên cứu khoa học cũng như việc thực hiện các chương trình mục tiêu khác của Khu Ramsar Xuân Thủy dễ dàng đạt được sự thành công hơn khi có sự chia sẻ lợi ích và trách nhiệm thỏa đáng của cộng đồng địa phương cùng với sự trợ giúp có hiệu quả của cộng đồng quốc tế.
Vườn quốc gia Xuân Thủy đại diện cho hệ sinh thái đất ngập nước đặc thù ở cửa sông ven biển miền Bắc Việt Nam. Khi Vườn quốc gia Xuân Thủy đồng thời là một Khu bảo tồn thiên nhiên cùng lúc mang nhiều danh hiệu quốc tế khác sẽ có được rất nhiều lợi thế. Được nhiều cấp ngành và các tổ chức ở trong nước và quốc tế quan tâm, đơn vị đã tổ chức cũng như triển khai nhiều hoạt động khoa học công nghệ, hoạt động phát triển cộng đồng và du lịch sinh thái... Qua đó từng bước khẳng định vị thế của Vườn quốc gia chứa đựng rất nhiều tiềm năng phong phú. Thông qua quá trình đào tạo và trải nghiệm thực tế, năng lực của đội ngũ cán bộ được nâng cao để từng bước đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ. Tuy nhiên phía trước còn rất nhiều khó khăn trở ngại và thách thức. Điều đó đòi hỏi công tác quản lý bảo tồn và phát triển tại Vườn quốc gia Xuân Thủy cần phải được đầu tư dày công hơn nữa để đáp ứng yêu cầu đa dạng của Khu bảo tồn thiên nhiên điển hình, tiêu biểu cho hệ sinh thái đất ngập nước cửa sông ven biển của miền Bắc Việt Nam. Thực hiện mục tiêu xây dựng Vườn quốc gia Xuân Thủy trở thành điểm trình diễn về sử dụng khôn khéo và bền vững tài nguyên đất ngập nước; Đáp ứng lợi ích trước mắt của cộng đồng địa phương, đồng thời thỏa mãn lợi ích lâu dài của quốc gia và quốc tế cũng như các thế hệ tương lai.
NGUYỄN VIẾT CÁCH