Chơi còn là sinh hoạt không thể thiếu trong đời sống văn hóa của người Thái Tây Bắc. Đó không chỉ là môn thể thao giải trí lành mạnh, mà còn mang mầu sắc tâm linh và ẩn chứa những ý nghĩa nhân sinh cao đẹp. Người Thái Tây Bắc chỉ tổ chức chơi còn trong những lễ hội trọng đại như: Hội lồng tồng (hội xuống đồng), lễ hội Xên bản Xên mường (cúng bản cúng mường), tết nguyên đán. Có ba cách chơi còn truyền thống được lưu truyền cho tới ngày nay:
Còn vòng: Chôn một cột bằng tre hoặc hóp còn tươi, cao từ 10m đến 15m, trên ngọn làm một vòng tròn rộng từ 30cm đến 40cm, bịt bằng giấy đỏ. Ai ném thủng được coi là sẽ gặp nhiều may mắn và được thưởng, phần thưởng tùy theo có thể là đôi chén rượu.
Còn xai: Nam thanh nữ tú chia làm hai hàng. Bên tung, bên đón. Nếu ai bắt trượt làm quả còn rơi xuống đất sẽ phải có tặng vật cho người tung: Khăn piêu, vòng bạc. Dây còn như sợi dây tình từ tay người này trao gửi đến tay người khác, với bao điều thầm kín. Sau cuộc chơi nhiều đôi đã được xe duyên thắm, nên vợ nên chồng.
Còn xổm: Người chơi đứng thành vòng tròn, xen kẽ một nam một nữ, có thể đông tới vài trăm người. Người chơi bắt buộc phải tung theo thứ tự vòng tròn, ai cũng được chơi bình đẳng. Cách chơi còn này chỉ có ở Mường Lò (Yên Bái).
Quả còn chính là sự mô phỏng rồng còn (luông còn) trong truyền thuyết. Người Thái quan niệm rồng là con vật đẹp nhất (chăn cơ tô luông). Rồng chính là biểu tượng của những gì tốt đẹp nhất: Sự biến đổi (piến thái), sự phát triển (cái chiến), thanh bình (yên hán) và hạnh phúc (bun côn). Có nhiều loại rồng như: Rồng đất, rồng nước (luông nặm, luông đin) là biểu tượng của hồn núi sông đất nước. Rồng người (luông côn) và rồng còn (luông còn) tức là hồn của cải. Rồng còn có thân hình vuông, đuôi dài, thân và đuôi đều có tua với nhiều mầu sắc rực rỡ. Rồng còn thường bay theo quỹ đạo vòng cung, như dáng cầu vồng. Năm nào rồng còn xuất hiện nhiều thì mưa thuận gió hòa, người khỏe mạnh yên vui, vụ mùa xanh tốt bội thu.
Chính vì vậy quả còn bao giờ cũng làm bằng vải mầu đỏ, đen, trắng, khâu thành hình vuông, trong nhồi hạt bông, thóc giống, muối ăn và một ít trấu. Quả còn được đính năm tua mầu, bốn tua ở bốn góc và dây đáy tượng trưng cho thân rồng đính chín tua so le nhau. Quả còn lóng lánh mầu sắc như rồng còn trong truyền thuyết và ước mơ khát vọng của người Thái Tây Bắc, ấp ủ những hạt giống chờ gieo xuống bản làng, sinh sôi kết trái. Dây còn như thân rồng với chín tia nắng, tám tia mưa, mang lại một tín hiệu tốt lành cho một năm mới. Khi tung lên cao, các tua còn phấp phới như râu rồng, biểu tượng của cỏ cây hoa lá khoe sắc đua hương.
Người chơi còn tung quả còn bay lên mang đi cái úa vàng, vận hạn rủi ro. Khi chơi còn người Thái Tây Bắc thường hát "Khắm sai bản lống tọt xia lương, khắm sai mướng lống tọt xia sảy", có nghĩa là: Chúng ta cùng nhau cầm dây còn ném đi cái úa vàng, nắm dây còn quăng đi cái đau ốm. Người đón còn, đón lấy cái may mắn, tốt đẹp về "Hặp au ăn đi, ăn ngám má chảu; hặp ăn ăn thảu, ăn ké má tô", có nghĩa là: Bắt lấy cái tốt đẹp về mình, đón lấy cái phúc, tuổi thọ về ta. Cũng chính vì vậy người chơi còn đều cố bắt không để rơi xuống đất. Người tung, người bắt rồi tung trở lại, quả còn phơi phới trên trời cao như rồng còn bay lượn trong vũ điệu ấm no hạnh phúc. Thậm chí khi có người chết, người ta còn làm cho hồn ma (phi) một quả còn để tiếp tục chơi trên mường trời. Nhân ái và cao đẹp biết bao.
Ngày nay người Thái Tây Bắc vẫn giữ gìn và trân trọng tục chơi còn. Trong những ngày lễ hội, ngày xuân, quả còn lóng lánh sắc mầu cùng lời ca bay giữa bầu trời Tây Bắc chuyên chở bao khát vọng và niềm tin về tình yêu cuộc sống.
TRẦN VÂN HẠC